Αφηγηματικές τεχνικές και όροι στην Ιλιάδα

Αφηγηματικές τεχνικές και όροι στον Όμηρο

1.                 in medias res: λατινική φράση που σημαίνει «στη μέση της υπόθεσης». Με την αφηγηματική αυτή τεχνική ο ποιητής επιλέγει να ξεκινήσει την αφήγηση όχι από την αρχή της αλλά από το πιο ενδιαφέρον σημείο της. Στην πορεία της αφήγησης διαμορφώνει κατάλληλες συνθήκες ώστε να αναφέρει και όσα προηγήθηκαν.

2.        Μύθος – πλοκή: μύθος στη λογοτεχνία είναι
 η βασική υπόθεση ενός αφηγηματικού έργου. Πλοκή είναι ο τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας παρουσιάζει τον μύθο στο έργο του. Ο μύθος παρουσιάζει τα γεγονότα με χρονολογική σειρά, ενώ η πλοκή τα ανασυντάσσει / αλλάζει τη σειρά τους και συμπληρώνει τον μύθο με νέα επεισόδια.

3.        Προοικονομία: Ο ποιητής προετοιμάζει τους ακροατές για όσα θα ακολουθήσουν.

4.        Κύκλος ή σχήμα κύκλου: Το να τελειώνει ένα τμήμα (ή ένας στίχος) ενός λογοτεχνικού κειμένου όπως ακριβώς (ή περίπου) αρχίζει. Παράδειγμα: στο προοίμιο της Ιλιάδας ο ποιητής ξεκινά με τον Αχιλλέα και τελειώνει πάλι με το όνομα του Αχιλλέα στο στ. 7

5.        Εικόνα: Με τον όρο εικόνα εννοούμε την περιγραφή, η οποία προκαλεί στον αναγνώστη / ακροατή την εντύπωση ότι βλέπει μπροστά του αυτό που περιγράφεται. Εικόνες είναι κυρίως οι οπτικές. Εικόνες όμως λέμε κι αυτές που ερεθίζουν και τις άλλες αισθήσεις μας (ακοή, όσφρηση κ.λπ.), οπότε λέμε ότι έχουμε ακουστικές ή οσφρητικές εικόνες.

6.        Σκηνή: Ο όρος «σκηνή» δηλώνει ένα μέρος της δράσης που έχει ενότητα τόπου, χρόνου και προσώπων. Με άλλα λόγια η σκηνή εκτυλίσσεται στον ίδιο τόπο, στον ίδιο χρόνο και σε αυτήν παίρνουν μέρος τα ίδια πρόσωπα. Βασικά κριτήρια για τη διάκριση της σκηνής είναι: α) η αλλαγή τόπου, β) η αλλαγή προσώπων, γ) η αλλαγή τόπου και προσώπων, δ) η αλλαγή του χρόνου.

7.        Αναδρομική αφήγηση ή αναδρομή: έχουμε όταν ο αφηγητής ή κάποιο από τα πρόσωπα εξιστορούν γεγονότα του παρελθόντος. Όταν δηλαδή ο αφηγηματικός χρόνος μετατοπίζεται στο παρελθόν.

8.        Επιβράδυνση (suspense): βασική τεχνική της επικής ποίησης. Παίρνει τις εξής μορφές: α) αναβάλλεται μια προγραμματισμένη δράση (π.χ. ο νόστος του Οδυσσέα), β) διακόπτεται για λίγο η κύρια αφήγηση με την παρεμβολή ενός σχετικού επεισοδίου, γ) αργοπορεί γενικά ο ρυθμός της αφήγησης με αναφορές σε πρόσωπα και πράγματα. Όλα αυτά αποσπούν τον ακροατή από το κύριο θέμα, του προξενούν αναμονή – κάποτε και αγωνία – και του δίνουν στοιχεία για πιο άνετη παρακολούθηση της συνέχειας.

9.        Επιτάχυνση (συστολή) του χρόνου: είναι η παρουσίαση μιας μακράς χρονικής περιόδου μέσα σε σύντομο αφηγηματικό χρόνο (π.χ. οι 9 μέρες του λοιμού που στέλνει ο Απόλλων στους Αχαιούς περιγράφονται σε έναν στίχο: Α 54)

10.      Αναχρονισμός: μεταφορά πολιτιστικών στοιχείων μιας εποχής σε άλλη, συνήθως προγενέστερη.

11.      Επίθετα: συχνά στα ομηρικά έπη και αποδίδουν ουσιαστικές ιδιότητες στα πρόσωπα ή τα πράγματα που συνοδεύουν. Άλλοτε τονίζουν μια χαρακτηριστική τους ιδιότητα, είναι δηλ. χαρακτηριστικά επίθετα π.χ. «ο ξακουστός Ορέστης» και άλλοτε προβάλλουν μια εικόνα τους, είναι δηλ. περιγραφικά επίθετα: π.χ. «στις θολωτές σπηλιές», «την καλλιπλόκαμη νεράιδα».

12.      Τυπικά στοιχεία: είναι τα στοιχεία που επαναλαμβάνονται πανομοιότυπα ή ελαφρά παραλλαγμένα. Μπορεί να είναι συνδυασμοί επιθέτων και ουσιαστικών, οπότε έχουμε τα τυπικά επίθετα, όπως  π.χ. «τα κοίλα πλοία», «ο πολυμήχανος Οδυσσέας», «η λευκοχέρα  Ήρα» ή και στίχοι ολόκληροι.

13.      Ειρωνεία: γενικά σημαίνει αντίθεση ανάμεσα σε κάτι που φαίνεται ή λέγεται και σε κάτι που πραγματικά συμβαίνει ή εννοείται. Στη λογοτεχνία ειρωνεία σημαίνει αντίθεση ανάμεσα σε μια φαινομενική και σε μια πραγματική κατάσταση, την οποία αγνοούν οι ήρωες του έργου, την γνωρίζει όμως ο ακροατής (θεατής ή αναγνώστης) και βρίσκεται έτσι σε πλεονεκτική θέση σε σχέση με αυτούς. Με απλά λόγια ειρωνεία έχουμε όταν ο ακροατής γνωρίζει περισσότερα από όσα γνωρίζει ο ήρωας του έργου.

14.      Παρομοίωση: σε μια απλή παρομοίωση παρομοιάζονται δύο έννοιες. Στην επική ποίηση όμως συναντούμε συχνά και παρομοιώσεις σύνθετες, που είναι εκτεταμένες. Στην παρομοίωση αυτή, η εικόνα που θέλει να μας δείξει ο ποιητής παρομοιάζεται με μιαν άλλη εικόνα, παρμένη συνήθως από τη φύση ή από την αγροτική ζωή. Η εκτεταμένη παρομοίωση αποτελείται από δύο μέρη: α) το αναφορικό, το οποίο εισάγεται κυρίως με τις λέξεις «πως», «όπως» και β) το δεικτικό, το οποίο εισάγεται με τις λέξεις «έτσι», «παρόμοια». Συνήθως το αναφορικό μέρος της παρομοίωσης προηγείται και είναι μεγαλύτερο σε έκταση από το δεικτικό. Αυτό γίνεται γιατί ο σκοπός του αναφορικού μέρους είναι να προσδιορίσει και να κάνει σαφές το δεικτικό μέρος, το οποίο είναι και το ζητούμενο. Συνήθως η παρομοίωση έχει δύο κύριους όρους, έναν στο αναφορικό μέρος και έναν στο δεικτικό, οι οποίοι έχουν ένα κοινό σημείο και γι” αυτό παραλληλίζονται μεταξύ τους.

Κατά την ανάλυση μιας εκτεταμένης παρομοίωσης διακρίνουμε: α) τι παρομοιάζεται, β) με τι παρομοιάζεται, γ) ποιο είναι το κοινό τους σημείο και δ) τη λειτουργία της παρομοίωσης (φωτίζει την εικόνα, συμπληρώνει και πλουτίζει την περιγραφή κ.ά.

15.      Άστοχα ερωτήματα: τεχνική κατά την οποία εκείνος που ρωτά κάνει διάφορες λογικές υποθέσεις για την αιτία ενός γεγονότος, καμία όμως δεν είναι σωστή. Έτσι, εκείνος που απαντά απορρίπτει μία μία τις «άστοχες» ερωτήσεις – υποθέσεις, για να δώσει στο τέλος με έμφαση τη σωστή απάντηση. Η τεχνική αποσκοπεί στο να δώσει έμφαση και συναντάται συχνά και στα δημοτικά τραγούδια.

16.      Κλιμάκωση ή κλιμακωτό σχήμα: έχουμε όταν μια δραστηριότητα αναπτύσσεται κατά βαθμίδες (σκαλοπάτια), όταν παρουσιάζει δηλ. αυξανόμενη ένταση. Στην αντίθετη περίπτωση έχουμε αποκλιμάκωση.

Αφηγηματικοί τρόποι

1.        Διήγηση: Ο αφηγητής αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο τα γεγονότα χωρίς να συμμετέχει σε αυτά.

2.        Διάλογος: Δύο ή περισσότερα πρόσωπα παίρνουν το λόγο και μιλούν σε πρώτο ή δεύτερο πρόσωπο. Έτσι η αφήγηση δραματοποιείται και μοιάζει με θεατρική παράσταση.

3.        Μονόλογος: Ένα πρόσωπο παίρνει το λόγο και μιλά μόνο του σε πρώτο πρόσωπο. Είναι ο διάλογος του ήρωα με τον εαυτό του, όταν αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα και αναζητεί μόνος τη λύση τους. Αποκαλύπτει έτσι τις σκέψεις και τα συναισθήματά του και ο ακροατής κατανοεί καλύτερα τις ενέργειές του.

4.        Περιγραφή: Ο αφηγητής διακόπτει προσωρινά την έκθεση των γεγονότων για να μας δώσει την εικόνα ενός χώρου, ενός αντικειμένου ή ενός προσώπου.

5.        Σχόλιο: Ο αφηγητής εκφράζει την προσωπική του άποψη για τα πρόσωπα ή τα γεγονότα τα οποία αφηγείται.

6.        Αποστροφή: Ο αφηγητής απευθύνεται σε κάποιον από τους ήρωες του έπους, σαν να συμμετέχει και ο ίδιος στα γεγονότα.

Παραδείγματα:
Τριτοπρόσωπη αφήγηση: Εκείνον τον καιρό ο Ποσειδώνας είχε ταξιδέψει στους μακρινούς Αιθίοπες…
Διάλογος:
Αθηνά: «Δία Ολύμπιε, ως πότε αλύγιστη θα μένει η βουλή σου; … Πώς και γιατί τόσος θυμός γι΄ αυτόν, ω Δία;»
Δίας: «Κόρη μου εσύ, τι λόγος βγήκε από το στόμα σου ανεμπόδιστος!»
Μονόλογος: Ο Οδυσσέας μονολογεί στη ν ραψωδία: «Αλίμονο, σε ποιων ανθρώπων έφτασα πάλι τη χώρα! Είναι αλαζόνες, άγριοι κι άδικοι;»

Ομηρικές αντιλήψεις για τους θεούς

1.        Θεϊκός ανθρωπομορφισμός:  οι Έλληνες φαντάζονταν τους θεούς τους παρόμοιους με τους ανθρώπους. Αυτό δεν σημαίνει μόνο ότι τους φαντάζονταν με ανθρώπινη μορφή, αλλά και ότι σκέφτονταν, αισθάνονταν, μιλούσαν και συμπεριφέρονταν όπως οι άνθρωποι, σε ανώτερο όμως βαθμό. Η κοινωνία των θεών ήταν αντανάκλαση της ανθρώπινης κοινωνίας της ομηρικής εποχής που είχε πατριαρχικό χαρακτήρα.

2.        Ενανθρώπιση: η εμφάνιση των θεών στους ανθρώπους όχι με τη θεϊκή τους μορφή, αλλά με τη μορφή ενός ανθρώπου, χωρίς να γίνεται αντιληπτή η θεϊκή τους ιδιότητα.

3.        Επιφάνεια: η εμφάνιση ενός θεού στους ανθρώπους με την κανονική, θεϊκή του μορφή.

4.        Άτη – Ύβρις – Νέμεσις – Τίσις: Άτη είναι η τύφλωση του ανθρώπινου νου από αλαζονεία ή έπαρση. Ύβρις είναι η υπέρβαση των ορίων από την πλευρά ενός θνητού και η ασέβεια απέναντι στους θεούς ή τους θεϊκούς νόμους. Νέμεσις είναι η οργή των θεών για την ανθρώπινη Ύβριν. Τίσις είναι η τιμωρία του ανθρώπου  για την Ύβριν που διέπραξε.

Πολιτιστικά στοιχεία

1.        Πνευματικός πολιτισμός: οι αξίες, αντιλήψεις, πεποιθήσεις και κανόνες ηθικής που επικρατούν σε μια εποχή. Στον τομέα αυτόν εντάσσονται και οι θρησκευτικές ή θεολογικές αντιλήψεις, καθώς και οι λατρευτικές συνήθειες μιας εποχής (τελετές, θυσίες).

2.        Υλικός πολιτισμός: τα υλικά αντικείμενα, οι πρώτες ύλες, η χρήση και η επεξεργασία τους σε μια εποχή (π.χ. αγγεία, έπιπλα, ρούχα, χαλκός, σίδερο κ.λπ.)

3.        Κοινωνική οργάνωση: ο τρόπος με τον οποίο έχει οργανωθεί σε τάξεις και λειτουργεί μια κοινωνία. Στην Ιλιάδα κυρίαρχη κοινωνική ομάδα είναι οι βασιλείς και οι ευγενείς, οι οποίοι είναι ήρωες – πολεμιστές με αριστοκρατική καταγωγή.

4.        Πολιτική οργάνωση: είναι η ιεράρχηση της εξουσίας και ο τρόπος διακυβέρνησης σε μια ορισμένη εποχή. Στην Ιλιάδα οι βασιλιάδες έχουν σχεδόν απόλυτη εξουσία σε στρατιωτικό, δικαστικό και θρησκευτικό επίπεδο. Οι απλοί άνθρωποι είναι απλώς υπήκοοι του βασιλιά.